ویلیامز جکسن :«سبلان همان کوهی است که به گمان من آن را باید با کوه دو مصاحب مقدس مذکور در اوستا که در آنجا زرتشت با اورمزد راز و نیاز می کرده است یکی دانست»
داوود ابراهیم پور:« آتور پاتکان یا ماد کوچک هماره در تاریخ دینی مزد یسنا جنبه تقدس داشته ... کوه سوالان یا سبلان ... به جای طور سیناست.»
وجه تسمیه سبلان : سبلان ، سیلان ، سو الان ، سپلان و در لهجه محلی ساوالان نامهایی است که به توده آتشفشانی تقریباً واقع در مرکز استان اتلاق می شود و بعضی «سبلان» را مخفف «سه گولان » بر اساس عقیده ای مبنی بر زندگی سه هیولای خزنده در منطقه
می دانند و بعضی دیگر به خاطر رگبارهای تند و سیلهای شدید در منطقه آن را «سیلان» می خوانند و ترک زبانان آن را ساوالان مشتق از دو کلمه ساو به معنی صدا و آلان به معنی گیرنده می نامند. این مردمان آن را با نام سوآلان به خاطر یخچالهای دائمی و قله همیشه برف گیرش می شناسند.
کوهها ، دره ها و غار ها
کوها: ناهمواریها و پستی بلندیهای منطقه حاصل تحولات سطح زمین در دوران سوم و بعد از آن فعالیتهای آتش فشانی در منطقه است که حاصل آن اختلاف ارتفاعی از 40 تا 4844 متر می باشد و بلندترین نقطه آن در توده سبلان به نام سلطان سبلان مشهور است که در مختصات 46,50 تا 48,15 طول شرقی و 37,55 تا 38,30 عرض شمالی قرار دارد.
1- سلطان ساوالان ( سبلان سلطان ) ارتفاع پیشینه ای در حدود 4844 متر دارد و دریاچه ای در قله آن در ارتفاع 4811 متر واقع است این قله از دو جهت شرقی و غربی هر کدام دو ورودی دارد و سه یخچال مهم شمال شرقی ، شمالی و شمال غربی آن همه ایام سال پوشیده از برف است.
2- هرم یا سبلان کوچک: ارتفاع پیشینه آن 4587 متر از سطح دریا می باشد سه قله هرمی شکل دارد که از بن به همه پیوسته اند موقعیت تقریبی ان در جنوب غربی سلطان ساوالان است و دارای تیغه های صعب العبور ، یخچالها و برف چالهای گسترده است.
3- کسری: این کوه در غرب هرم داغ واقع بوده و ارتفاع پیشینه آن 4577 متر است که عمده ترین یخچالهای سبلان در آن واقع است.
تعداد زیادی کوه و قله های مرتفع نیز در منطقه واقع اند که تعدادی از آنها عبارتند از:جنوار داغی با ارتفاع 3950 ، قغ دورماز 3800 ، دلی الی 3850 ، بابا مقصود 3750 ، بزداغ (حاجی زال) 3794 ، آیقار 3460 ، قزل داغ3622 ، قزل بره3826 ، هزار میخ 3512 ، یارپاخ 4382 ،
دره ها : شیار ها و دره های متعددی در منطقه سبلان وجود دارند که هر یک به واسطه کوههای بلندی که آنها را احاطه کرده اند و یخچالهایی دائمی و فصلی دارند دارای جریانهای آبی سطحی قابل توجهی هستند که این امر به عنای گیاهی و جانوری آنها کمک زیادی کرده است از مهمترین دره های منطقه سبلان می توان به شیروان دره سی ، صندوق لو دره سی ، دره آلوارس یا قزل گولر و ... اشاره کرد که دره شیروان درسی مهمترین دره منطقه محسوب می شود.
غار ها: غارهای منطقه به دو شکل طبیعی و دست کنه می باشند که متأسفانه در محدوده سبلان غار طبیعی چندان مهمی وجود ندارد ولی از غارهای دست کنه می توان به غار داشکسن در روستای داش کسن ، 31 کیلومتری مشکین شهر و غار بنه لر در 26 کیلو متری شرق مشکین شهر و دامنه شمالی سبلان اشاره کرد.
آب در منطقه
منطقه سبلان به واسطه وضعیت اقلیمی و تنوع توپوگرافیک که باعث ایجاد کوههای عظیم با یخچالها و برف چالهای دائمی شده است از سیستم های آبی سطحی و همچنین زیر زمینی منحصر به فردی برخوردار است. که در اشکال رودها ، چشمه ها ، آبشار ها و دریاچه ها تعریف می شوند.
آبهای جاری (رودخانه ها ): برای آبهای جاری منطقه دو حوضه آبریز قابل تعریف است یکی از حوزه آبخیز دریاچه راومیه و دیگری دریای خزر ، که هر کدام به وسیله یک رودخانه مهم آب رودهای جاری منطقه را جمع و به دریاچه ارومیه و دریای خزر می ریزند ، مهمترین رود حوضه آب خیز دریای خزر رودخانه قره سو می باشد که آب رودخانه هایی مثل بالیقلوچای ، آغلاغان ، جوراب چای ، اردی چای ، انار چای، شیروان دره چای ، خیو چای ، اهر چای و غیره را جمع کرده وبه دریای خزر تخلیه می کند. حوزه آب خیز دریاچه ارومیه نیز به وسیله رودخانه آجی چای (تلخه رود) آبهای جاری سطح منطقه رامثل بیوک چای ، رازلیق چای ، رود تاجیار به طرف دریاچه ارومیه هدایت می کند.
چشمه ها: از خروج آب از سیستم های آب زیرزمینی چشمه ها بوجود می آید که با توجه به خصوصیات منطقه چشمه های فراوانی را می توان در منطقه یافت که به دو شکل چشمه های معمولی و معدنی وجود دارند از چشمه های معمولی به قبله بولاغی ، شاه بولاغی ، حاج عسکر بولاغی ، گورگور، اطلا بولاغ ، حاج زال بولاغی ، قانلی بولاغ اشاره کرد و از چشمه های معدنی می توان به گاو میش گلی ، ساری سو ، بش باجیلار ، گوزسویی ، گل علی ، ویلادره ، سردآبه ، یدی بولوک ، قینرجه ، قونورسویی ، شابیل و موئیل اشاره نمود.
آبشارها: در مسیر حرکت رودخانه ها گاه آب به نقاطی می رسد که دارای شیب تند وگاه پرتگاههایی با زاویه قائمه هستند وآب از آنها به طرف پایین با سرعت سرازیر می شود که به این نقاط آبشار می گویند که نمونه های زیبایی از آنها با نامهای گورگور ، سردابه و شاه بلاغی در منطقه وجود دارند.
دریاچه ها : دریاچه ها یا گوللر درزبان محلی به دو شکل در منطقه وجود دارند طبیعی وانسان ساز که عموما مهمترین آنها طبیعی می باشند و آت گولی ، طاووس گولی ، قره گول ، قزیل گول ، دیبسیز گول ، قوملی گول نمونه هایی از دریاچه های منطقه اند که گونه هایی از پرندگان مهاجر در آنها دیده می شود.
حیات در منطقه
حیات در منطقه به دو شکل حیات جانوری و حیات گیاهی قابل معرفی است منطقه سبلان با برخورداری از سیستم های آبی غنی واقلیم وساختار مناسب خاک دارای پوشش گیاهی غنی ومتنوع ای می باشد که این امر در کنار پناهگاه های مناسب وغیر قابل دست رسی موجب بوجود آمدن جانوران متنوع ای در منطقه شده است.
حیات گیاهی : پوشش گیاهی منطقه دردو تیپ ایرانی تورانی و اروپاسیبری (آلپی) مورد بررسی قرار گرفته است که در گروههای چون درختان ، درختچه ها ، بوته ای ، علفی ها ، گندمیان ، شبه گندمیان طبقه بندی می شوند همچنین دو گونه ازاین گروهها در ایران ویک گونه دیگر در جهان منحصر به منطقه سبلان است.
حیات جانوری : در محدوده سبلان گونه هایی ازرده های مختلف جانوری مثل پستانداران ، پرندگان ، خزندگان ، دوزیستان وماهیان یافت می شود که پستانداران 24گونه در 6راسته ، پرندگان 62گونه ، خزندگان 13گونه ، دوزیستان 3گونه از دو خانواده و ماهیان 9گونه از 3خانواده شناسای شده است.
جوامع انسانی
اجتماعات انسانی در منطقه سبلان رابه دو گروه می توان تقسیم کرد یکی اجتماعات کوچ نشین مثل عشایر ائلسون (شاهسون) واجتماعات یکجا نشین مثل آبادیها روستاها وبخش ها وشهرها که در سالهای اخیر بسیاری از عشایر کوچ نشین منطقه نیز براساس سیاستگذاری های کشوری یکجا نشین و یا به اصطلاح (تخته قاپو)شده اند.
اکوتوریسم
جاذبه های توریستی منطقه به دو گروه عمده جاذبه های طبیعی و جاذبه های تاریخی تقسیم می شود . وجود ارتفاعات ، آب و هوای معتدل ، آبهای معدنی ، تنوع گونه های جانوری ، پوشش گیاهی غنی ودریاچه های بزرگ وکوچک و موهباتی از این دست شاخصهای طبیعی منطقه محصوب می شود و جاذبه های تاریخی ، که اکثرا در آبادیها و شهرهای دامنه سبلان (همچون بقعه شیخ صفی در اردبیل) پراکنده اند اما تعدادی از آنها در خارج از محدوده شهرها واقع که عبارتند از قلعه دیو ، قلعه قهقهه و قلعه ارشق.
